Lạc quan tếu là gì? Phân tích tâm lý hành vi ảnh hưởng đến hiệu quả đầu tư chứng khoán

Trong bài viết này, DSC sẽ giới thiệu khái niệm về “Lạc quan tếu” trong chứng khoán, đây cũng là cuốn sách của Robert Shiller - Giáo sư Kinh tế tại Đại học Yale. Ông nguyên là Phó Chủ tịch Hiệp hội Kinh tế Mỹ năm 2005 và được xếp hạng trong số 100 nhà kinh tế có ảnh hưởng nhất trên thế giới.

Lạc quan tếu là gì?

Trong cuốn sách Irrational Exuberance (Lạc quan tếu hay phấn khích phi lý) xuất bản năm 2006, Robert Shiller đã lập luận về việc định giá thị trường chứng khoán cao trong năm 2000 và 2005 là không hợp lý.

• Tác giả xác định một loạt các yếu tố dẫn đến sự dư thừa đầu cơ, tập trung vào 12 yếu tố đã tạo điều kiện cho các biến động lớn trong giai đoạn 1995 - 2000 và 2002 - 2005.
• Cuốn sách cũng đề cập đến những ảnh hưởng văn hóa và tâm lý góp phần vào việc đưa ra quyết định thiếu tính logic của các nhà đầu tư và một số giải pháp để ngăn chặn bong bóng đầu cơ trong tương lai.

Mối quan hệ với phân tích kỹ thuật

Nhiều lý thuyết được đưa ra trong cuốn sách này thuộc lĩnh vực tài chính hành vi hay kinh tế học hành vi. Tài chính hành vi được coi là một nhánh của phân tích kỹ thuật. (Trên thực tế, “phấn khích phi lý” được yêu cầu phải đọc trước khi tham gia kỳ thi Chartered Market Technician (CMT) vào năm 2011). Tài chính hành vi là nỗ lực để hiểu hành vi của các nhà đầu tư và tổ chức khi đầu tư vào cổ phiếu, trái phiếu, bất động sản hoặc các loại chứng khoán khác. Điều gì thúc đẩy các cá nhân mua hoặc bán một chứng khoán? Làm thế nào để nhà đầu tư xử lý rủi ro hoặc thua lỗ? Tại sao bong bóng đầu cơ xuất hiện rồi vỡ? Có những thứ như tiền ngốc và tiền thông minh?

12 Yếu tố dẫn đến tâm lý lạc quan tếu (phấn khích của thị trường)

Shiller xác định được 12 yếu tố thành phần góp phần làm tăng giá cổ phiếu từ năm 1995 đến năm 2000. Ngay cả sau đợt sụt giảm xuống mức thấp nhất năm 2002, định giá lại quay lại mức tương đối cao vài năm sau đó. Sự bùng nổ của tư bản và xã hội chủ nghĩa đã khuyến khích đầu tư cổ phiếu.

• Các xã hội được xây dựng dựa trên cộng sản và xã hội đã mở ra các con đường tư bản chủ nghĩa, điển hình như Nga và Trung Quốc.
• George W. Bush thúc đẩy xã hội mang tính sở hữu bằng cách ủng hộ tài sản và cổ phiếu cho tất cả mọi người.
• Việc thu hẹp quy mô doanh nghiệp và sự suy giảm của các liên đoàn lao động đã thúc đẩy mọi người tự mình nắm lấy vận mệnh của mình và khơi dậy tinh thần kinh doanh.
• Các công ty gắn tiền lương với hiệu quả hoạt động và quyền chọn cổ phiếu.

Những thay đổi về văn hóa và chính trị ủng hộ kinh doanh thành công. 

• Shiller báo cáo rằng có nhiều người xem tiền quan trọng đối với việc thành công vào những năm 90 hơn là so với những năm 70. Xã hội coi những người kinh doanh thành công được ưu ái hơn các nhà khoa học hay nghệ sĩ.
• Đại hội Đảng Cộng hòa cắt giảm thuế thu nhập vốn vào năm 1997 đã tạo ra động lực để mua cổ phiếu.

Công nghệ thông tin mở ra một kỷ nguyên mới. 

• Những chiếc điện thoại di động đầu tiên xuất hiện vào đầu những năm 1980, đó là khi thị trường tăng giá bắt đầu. Internet ra đời vào giữa những năm 1990 và phát triển nhanh chóng trong 5 năm sau đó.
• Các nhà đầu tư coi cuộc cách mạng Internet này như một sự thay đổi cuộc chơi, biện minh cho sự bùng nổ của thị trường chứng khoán.

Chính sách tiền tệ và giao dịch phái sinh.

• Fed đã không làm gì để ngăn chặn thị trường chứng khoán tăng mạnh từ năm 1995 đến năm 1999. Lãi suất đã không tăng cho đến tháng 8 năm 1999.
• Ngoài việc để bong bóng phát triển, Fed khẳng định rằng sẽ có mặt để gánh chịu hậu quả nếu có bất kỳ điều gì xảy ra, giống như năm 1987 và 1998.
• Việc có thêm Fed hỗ trợ trong trường hợp thị trường sụp đổ cũng giống như việc nắm giữ quyền chọn bán.

Những tác động của thế hệ baby boomer. 

• Thực sự đã có sự bùng nổ trẻ em sau Thế chiến II và sự bùng nổ này dẫn đến một số lượng lớn người ở độ tuổi 35-55 vào năm 2000.
• Tuy nhiên, Shiller lập luận với dữ liệu rằng không có mối tương quan giữa bùng nổ trẻ em và thị trường chứng khoán tăng mạnh. Thay vào đó, Shiller lập luận rằng, cũng như với Internet, việc phần lớn công chúng nhận thức về công nghệ đã giúp thổi phồng thị trường chứng khoán.

Sự gia tăng mạnh mẽ của các phương tiện truyền thông kinh doanh vào năm 1990 chắc chắn đã góp phần tạo nên sự quan tâm cho thị trường chứng khoán. 

• Báo chí đã tạo ra các mục kinh doanh bóng bẩy lớn để thu hút độc giả. Những câu chuyện hay đã thay thế những tin tức khó nghe.
• Việc tiếp xúc với các phương tiện truyền thông tăng lên dẫn đến nhiều quảng cáo hơn, điều này đã thúc đẩy sự thèm muốn của công chúng đối với cổ phiếu.
• Các phương tiện truyền thông tiếp tục đổ dồn về nó, với chương trình đầu tư Mad Money ra mắt vào năm 2005.

Các ước tính của các nhà phân tích thường lạc quan quá mức vào cuối những năm 1990. 

• Shiller lưu ý rằng Zachs (một công ty của Mỹ chuyên xuất bản các nghiên cứu độc lập và nội dung liên quan đến đầu tư) đã báo cáo khuyến nghị bán đối với 9,1% công ty trên thị trường vào năm 1989 và chỉ 1% công ty trên thị trường vào cuối năm 1999.
• Các nhà phân tích đã do dự khi đưa ra khuyến nghị bán vì nhiều doanh nghiệp có quan hệ tốt với công ty. Các nhà phân tích cũng không muốn làm mất lòng công ty vì họ có thể bị giảm lợi nhuận hoặc mất những thông tin quan trọng.

Các chương trình hưu trí đã phát triển và thay thế nhiều kế hoạch phúc lợi. 

• Sự suy giảm của các công đoàn và các ngành sản xuất lớn (ô tô) đã góp phần vào xu hướng này.
• Nhiều người cũng muốn kiểm soát quỹ hưu trí của họ. Những người có kế hoạch phúc lợi phải đưa ra lựa chọn đầu tư của riêng mình và điều này làm tăng khả năng tiếp xúc với cổ phiếu của họ.

Số lượng quỹ tương hỗ tăng mạnh. 

• Từ năm 1982 đến năm 1998, số lượng quỹ tương hỗ đã tăng gấp 10 lần (340 lên 3513). Có những thời điểm tồn tại nhiều quỹ tương hỗ hơn cổ phiếu niêm yết trên NYSE.
• Các quỹ tương hỗ đã trở thành một phần thường xuyên của 401K. Tiền chuyển vào các quỹ tương hỗ này từ 401K và các nhà đầu tư cá nhân đã tìm đường vào thị trường chứng khoán để thổi phồng bong bóng.
• Shiller cũng lưu ý rằng quảng cáo rộng rãi đã góp phần thúc đẩy sự tăng trưởng này và nâng cao nhận thức của công chúng lên một tầm cao mới.

Lạm phát thấp đã tạo ra ảo tưởng về sự giàu có và thịnh vượng.

• Sau khi lạm phát tăng cao trong những năm 1970, triển vọng lạm phát được cải thiện đều đặn từ năm 1982.
• Nghiên cứu của Shiller phát hiện ra rằng công chúng liên kết lạm phát với sự thịnh vượng kinh tế và phúc lợi xã hội. Các nhận thức như vậy thúc đẩy kỳ vọng tích cực đối với nền kinh tế và thị trường chứng khoán.

Sự bùng nổ của khối lượng giao dịch đã giữ giá của tài sản trong bong bóng.

• Sự quan tâm đến thị trường chứng khoán được gia tăng và mức hoa hồng của các công ty môi giới giảm mạnh đã tạo điều kiện cho khối lượng giao dịch trên các sàn giao dịch tăng vọt.
• Sự phát triển trong giao dịch trực tuyến cũng tạo điều kiện cho nhà đầu tư thấy thú vị và dễ dàng giao dịch thường xuyên hơn.

Có sự gia tăng việc đánh bạc trong những năm qua tại Mỹ. 

• Cờ bạc do chính phủ phê duyệt (xổ số) và cờ bạc thương mại ngày càng phổ biến trong những năm qua.
• Người chơi poker đã trở thành những ngôi sao.
• Giải đặc biệt xổ số được quảng cáo rầm rộ.
• Các quảng cáo bóng bẩy mô tả cờ bạc là phức tạp nhưng có thể tạo ra lợi nhuận làm tăng xu hướng chấp nhận rủi ro của người chơi, đồng thời tạo điều kiện cho cờ bạc trực tuyến tăng trưởng.

3 Yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả đầu tư

Cơ chế khuếch đại

Shiller cho rằng ngoài 12 yếu tố trên thì cơ chế khuếch đại đã làm tăng cường hiệu ứng - làm thay đổi thái độ của nhà đầu tư đối với cổ phiếu.

• Vào cuối những năm 1990, cổ phiếu được coi là một khoản đầu tư dài hạn. Jeremy Siegel xuất bản lần đầu tiên cuốn Stocks for the Long Run vào năm 1994. Các ấn bản tiếp theo xuất hiện vào các năm 1998, 2002 và 2007. Cổ phiếu thực sự hoạt động tốt từ năm 1995 đến năm 2000, khi S&P 500 đạt đỉnh vào khoảng năm 1550.
• S&P 500 sau đó đã kéo dài 10 năm kéo dài hoạt động kém hiệu quả. Trên thực tế, S&P 500 đã giao dịch dưới ngưỡng 2000 vào đầu năm 2011. Điều này có nghĩa là 11 năm lợi nhuận âm đối với các nhà đầu tư mua và nắm giữ đã mua vào năm 2000.

Thứ hai, Shiller khẳng định rằng sự chú ý của công chúng đối với thị trường chứng khoán đã đạt mức mới trong những năm 1990. Việc nhận thức được nâng cao này làm cho dòng tiền tham gia dồi dào cho việc mua cổ phiếu. Các phương tiện truyền thông đã thúc đẩy sự đắm chìm trong cổ phiếu này với mức độ phủ sóng ngày càng tăng. Các cuộc trò chuyện trong bữa tiệc tối luôn chuyển sang chủ đề về thị trường chứng khoán. Thứ ba, sự tăng giá nhất quán của cổ phiếu khiến công chúng quan tâm nhiều hơn đến cơ hội đầu tư này. Khi các phương tiện truyền thông đưa tin về sự tăng giá của thị trường chứng khoán, dòng tiền mới đã tìm thấy đường vào thị trường chứng khoán và đẩy giá lên cao hơn nữa. Giá cao hơn dẫn đến nhiều tin tức hơn và nhiều tin tức hơn dẫn đến nhiều tiền đầu tư hơn. Một cách đơn giản, thị trường chứng khoán tăng điểm càng thu hút dòng tiền đẩy giá.

Yếu tố văn hóa

Truyền thông tin tức và tư duy thời đại mới là một trong những yếu tố văn hóa được biểu hiện rất rõ trên biểu đồ giá kỹ thuật. Bong bóng đầu cơ được hỗ trợ bởi các phương tiện truyền thông tin tức. Báo chí, truyền hình, đài phát thanh và phương tiện truyền thông Internet cạnh tranh để thu hút sự chú ý của công chúng. Những câu chuyện giật gân có âm hưởng thu hút sự chú ý hơn là những phân tích tẻ nhạt với các con số và sự kiện. Các phương tiện truyền thông luôn tìm ra cái cớ hoàn hảo hoặc sự kiện tin tức để biện minh cho biến động thị trường này. Sự thay đổi giá có ảnh hưởng đến hành vi của nhà đầu tư. Trong cuộc khảo sát của mình sau vụ tai nạn vào ngày 19 tháng 10 năm 1987, Shiller đã liệt kê tất cả các sự kiện tin tức gần thời điểm đó và đánh giá các câu chuyện. Đáng ngạc nhiên, những câu chuyện liên quan đến sự sụt giảm giá trong quá khứ được coi là những sự kiện quan trọng nhất. Những sự kiện kích thích đà tăng trưởng lại không được mảy may quan tâm theo thời gian. Tư duy kinh tế thời đại mới cũng được Shiller cho là yếu tố văn hóa góp phần tạo ra bong bóng thị trường chứng khoán. Những tiến bộ của thị trường chứng khoán vào cuối những năm 1800, 1920 và 1960 cũng được thúc đẩy bởi tư duy thời đại mới. Vào thời kỳ đỉnh cao năm 1901, một kỷ nguyên tư duy mới xoay quanh các tuyến đường sắt, các quỹ công nghiệp lớn và thời đại lạc quan.

• Những năm thế kỷ 20 rầm rộ được đánh dấu bằng thời đại điện của các thành phố lớn và việc sử dụng ô tô ngày càng rộng rãi.
• Những năm 1960 bị chấm dứt bởi sự bùng nổ trẻ sơ sinh, sự gia tăng của truyền hình và lạm phát thấp.
• Và cuối cùng, những năm 1990 chứng kiến sự bùng nổ của Internet, lạm phát thấp, nền kinh tế mới và sự kết thúc của chu kỳ kinh doanh.

Yếu tố tâm lý

Shiller khẳng định rằng con người có xu hướng “quá tin vào niềm tin của mình” và mọi người thường dựa vào trực giác khi đưa ra quyết định đầu tư.

• Quá trình quyết định không dựa trên các dữ kiện được cân nhắc kỹ lưỡng hoặc được hỗ trợ bởi các con số và bằng chứng. Thay vào đó, nhà đầu tư đưa ra quyết định đầu tư dựa trên ý kiến của người khác, xuất phát từ nhu cầu cá nhân.
• Các nhà đầu tư đưa ra quyết định dựa trên “những câu chuyện hay” hoặc những câu chuyện có vẻ logic. Bởi vì mọi người lấy thông tin của họ từ cùng một nguồn, có rất ít hoặc không có bằng chứng về hành vi độc lập. Thay vào đó, các cá nhân nhận được cùng một thông tin phản ứng theo cách giống nhau để tạo ra tâm lý bầy đàn.

Tóm lại, Shiller đã xác định thuyết tài chính hành vi ảnh hưởng đến quyết định đầu tư trong những năm bong bóng tài chính. Sau khi xem xét các thị trường hiệu quả, bước đi ngẫu nhiên, bong bóng và thái độ của nhà đầu tư, Shiller cũng đưa ra một số biện pháp khắc phục để ngăn chặn “sự biến động đầu cơ trong một xã hội tự do”. Tài chính hành vi có thể giúp chúng ta hiểu điều gì đang xảy ra, nhưng hiểu biết đó có thể không giúp ích gì cho việc kiếm tiền trên thị trường chứng khoán. Thị trường tồn tại bất hợp lý lâu hơn rất nhiều so với việc các nhà giao dịch có thể kiên trì. Nói cách khác, dù thị trường vận động trong vùng định giá “quá rẻ” hoặc “quá đắt”, sự mất cân bằng có thể diễn ra trong một thời gian dài hơn sức chịu đựng của NĐT nhỏ lẻ. Hơn nữa, ai là người dám nói một cổ phiếu thực sự có giá trị bao nhiêu? Giá trị của bất kỳ tài sản nào chỉ là những gì ai đó sẵn sàng trả cho nó. Định giá được thiết lập hàng ngày khi cổ phiếu đổi chủ. Cũng giống như xu hướng giá cả, việc định giá cũng có xu hướng từ định giá quá cao sang định giá thấp hơn. Đôi khi những xu hướng này trở nên cực đoan như việc cổ phiếu bị định giá quá cao vào đầu năm 2000 và bị định giá thấp nghiêm trọng vào tháng 3 năm 2009. Có vẻ như cần phải có máy tự động được cài đặt sẵn để quản trị rủi ro và tham gia vào những cơ hội tốt, giống như phân tích kỹ thuật.